تاریخچه و شرایط روزه

گردش ماه بار دیگر ما را در آستانه حلول ماه مبارک رمضان قرارداد. با ورود به ماه رمضان عبادت خاص این ماه نیز در اذهان تداعی می شود. از اینرو ماه رمضان را ماه روزه نیز گفته اند. همچنین چون بنا به روایات مصداق صبر در قرآن روزه دانسته شده است ، آن را ماه صبر نیز گفته اند. ماه خدا و ماه میهمانی الهی از دیگر اسامی است که به اعتبارهای مختلف به این ما عزیز داده شده است .بهترین و پرفیض ترین عبادت در بهترین ایام و لیالی اوقات ، موجبات رشد و تعالی انسانها و دستیابی به قرب الهی را آسانتر می سازد و از مصادیق نور علی نور محسوب می شود.

این پژوهش بر آن است تا به بررسی جایگاه، روزه در اسلام بپردازد. از این رو با بررسی قرآن و احادیث سعی شده تا برداشت مفیدی از روزه ارائه گردد، بر خلاف سایر تحقیقات مشابه از بیان احكام و فضایل روزه، كه معروف همگان است تا حد امكان خودداری گردیده و به بیان ماهیت اصلی روزه پرداخته شده.

روزه، عملی عبادی است كه خداوند آنرا به همه ادیان ابراهیمی قبل از اسلام و بعد از اسلام نیز نازل نمود. ازاین رو با پرداختن به ماهیت و شرایط عمیق روزه می‌توان به هدف خداوند از روزه و جایگاه آن و سپس وظیفه اصلی روزه دارای پی برد.

رمضان چیست ؟

رمضان از ماده «رمض » و اصل آن به معنای شدت تابش آفتا بر خاک است . علت این تسمیه آنست که عرب ماهها را با زمانی که در آن واقع شوند نامگذاری کرده است . رمضان در زمان شدت گرما بود و جمع آن را رمضانات گفته‌اند و گفته شده رمضان از نامهای خداوند است . از مجاهد نقل شده که نگو رمضان بلکه بگو ماه رمضان ، زیرا تو نمی‌دانی رمضان چیست؟ نظیر این سخن با اندکی تفاوت در المیزان نیز آمده است .

در مختار الصحاح ضمن قبول وجه تسمیه رمضان طبق قول مجمع البیان ، گفته است نماز ظهر ، نماز رمض خوانده می شود زیرا باید آن را در اوج شدت آفتاب خواند. همانجا علاوه بر آنکه جمع رمضان را رمضانات نوشته ، تصریح می کند که ارمضا نیز جمع کلمه رمضان است و هم در آن کتاب رمض به معنای احتراق نیز می باشد، که در این صورت ماه رمضان را از آن جهت رمضان می گویند که با سوختن گناهان مومنان ، آنها پاک شده و زوائد روحی و روانی افراد صالح تصفیه می شود.

میبدی در تفسیر خود وجه تسمیه رمضان را اینگونه می گوید:

اشتیاق "رمضان" از "رمضا" است یا از "رمض" . اگر از رمضا است ، آن سنگ گرم باشد که هر چه در آن نهند بسوزد و اگر از رمض است باران باشد که به هرچه برسد آن را بشوید. مصطفی صلی الله علیه و آله را پرسیدند که رمضان چه باشد؟ گفت: ارمض الله فیه دنوب المؤمنین و غفرهالهم. خدواند گناهان مؤمنان را شسته و یامی سوزاند و آنها را می آمرزد.

ماه رمضان به خاطر نزول قرآن در آن ماه ، برتر شده است . خدواند متعال در آیه 185 سوره بقره می فرماید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القران هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان فمن شهد منکم الشهر فلیصه ...» ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن برای هدایت بشر و راهنمایی و تشخیص حق از باطل نازل شده است . پس هر کس ماه رمضان را دریابد باید تمام آن ماه را روزه بدارد...

نه تنها قرآن در ماه رمضان فرو فرستاده شده است ، بلکه کتب دیگر آسمانی نیز در این ماه نازل شده اند . امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید :« نزلت التوراه فی ست مضین من شهر رمضان ...» شش ، دوازده وهیجده روز از ماه رمضان گذشته بود که به ترتیب تورات ، انجیل و زبور نازل شد و قرآن در شب قدر فرو فرستاده شد. علاوه بر آن مصحف ابراهیم و نوح و ... در این ماه نازل شده است .پس می توان گفت که ماه رمضان ، ماه نزول کتب آسمانی است که خود رحمتی است از طرف خداوند برای بندگان که با ماه رحمت خدا سازگاری نیز دارد.

طبق تصریح بیشتر دانشمندان اهل سنت ، بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز در این ماه انجام پذیرفته است . بر این اساس ماه رمضان می تواند به ماه بعثت نیز نام یابد. بر اساس نظر این گروه از دانشمندان ، بعثت پیامبر در یکی از روزهای 17 و 18 و 24 صورت پذیرفت ، اینان از یک سو چون بعثت را مقارن با نزول قرآن دانسته و از سوی دیگر و به تصریح خود قرآن ، قرآن در ماه رمضان نازل شده است و نیز با استناد به برخی روایات ، این رای را پذیرفته اند که مستندات آنها و دلایل مخالفان این نظریه و نظریات دیگر به ویژه در درسنامه علوم قرآنی آمده که خوانندگان به این بحثهای نسبتا مفصل مراجعه کنند.

انس بن مالک می گوید:از رسول خدا شنیدم که فرمود : این ماه رمضانست که آمده ، در آن درهای بهشت باز و درهای آتش بسته و شیاطین در غل و زنجیر می باشند.

در ماه رمضان شب قدر قرار دارد و به این وسیله یعنی به وسیله شب قدر نیز ماه رمضان از دیگر ماههای سال متمایز می شود . همان شب قدری که از هزار ماه بهتر است و زمین از حضور ملائکه و روح بر می شود . در شرافت شب قدر همین بس که اولیای الهی به خاطر درک آن ، تمام شبهای سال و یا حداقل تمام شبهای ماه رمضان را تا صبح به عبادت و تضرع می پرداختند تا آن را درک نمایند . شب قدر قبل از بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نیز وجود داشته و استمرار آن تا آخر الزمان مورد قبول اکثر قریب به اتفاق دانشمندان است و روایات نیز آن را تاکید می کند و چون شب قدر به تصریح قرآن و استظهاری که از آیات سوره قدر و آیه 185 سوره بقره می شود ، در ماه رمضان قرار دارد، پس رمضان از ابتدا تاکنون دارای این شرافت بوده است .

غفران الهی در ماه رمضان بیش از ماههای دیگر شامل حال بندگان می شود . به طوری که رسول گرامی اسلام «ص » ضمن روایتی می فرماید :«...در روز اول ماه رمضان دستهای شیاطین در غل و زنجیر است و در هر شب هفتاد هزار نفر آمرزیده می شوند . وقتی شب قدر شد خدا به اندازه ای که در ماه رجب و شعبان و رمضان تا آن زمان آمرزیده است . می آمرزد و بین مومن و برادرش دشمنی باقی نمی ماند ...»

در کشف الاسرار و عده الابرار خطبه ای نسبتا مفصل از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده که آن حضرت آن را در آخر ماه شعبان ایراد فرموده است . به دلیل مفصل بودن آن ، ترجمه چند جمله را می آوریم:«ای مردم ...ماه رمضان ماهی است که ابتدایش رحمت ، میانه اش مغفرت و انتهایش رهایی از آتش است ... و آن ماه صبر است و ثواب صبر، بهشت است و آن ماه تصفیه است و ماهی است که در آن روزی مومن زیاد می شود ...»

رسول گرامی اسلام (ص ) در آخرین جمعه ماه شعبان خطبه ای خواند که بهترین گویایی را در عظمن رمضان دارا می باشد که ما برای تبرک و تاثیر بیشتر بر نفوس ، به بخشی از این خطبه اشاره می کنیم :

« ای مردم ! ماه خدا با برکت ، آمرزش و رحمت به سوی شما رو آورده است . این ماه نزد خدا برترین ماههاست . روزهای آن برتر از روزهای دیگر و شبهای آن بهترین شبها و لحظات و ساعات این ماه بهترین ساعات است . ماهی است که به میهمانی خدا دعوت شده اید و از کسانی که مورد اکرام خدا هستند، می باشید. نفسهای شما همچون تسبیح خدا ، خوابتان چون عبادت ، اعمالتان مقبول و دعایتان مستجاب است . بنابراین با نیتهای خالص و دلهای پاک از خداوند بخواهید تا شما را در روزه داشتن و تلاوت قرآن در این ماه توفیق دهد. چرا که بدبخت کسی ایت که از آمرزش الهی در این اه بزرگ محروم گردد. باگرسنگی و تشنگی خویش در این ماه به یاد گرسنگی و تشنگی رستاخیز باشید ، بر فقرا و بینوایان بخشش کنید ، پیران خویش را گرامی دارید . به خردسالان رحمت آورید و پیوند خویشاوندی را محکم سازید.

زبانهایتان را از گناه بازدارید ، چشمان خویش را از آنچه نگاه کردنش حلال نیست بپوشانید. گوشهای خویش را از آنچه شنیدنش حرام است ، بازدارید ، بر یتیمان مردم شفقت و محبت کنید تا با یتیمان شما چنین کنند ... از گناهانتان بسوی خدا توبه کنید ، هنگام نماز دستهایتان را برای دعا به سوی خدا بلند کنید ، مسلما وقت نماز بهترین ساعات است که خداوند با رحمت به بندگانش نگاه می کند . وقتی می خوانندش ، آنها را اجابت می کند... ای مردم جانهایتان مرهون اعمالتان است، پس آن را به وسیله استغفار آزاد کنید و پشتهایتان با گناه سنگین شده است ، پس آن را با طول سجود خود سبک کنید .

بدانید که خداوند به عزتش قسم یاد کرده که نمازگزاران و سجده  کنندگان را عذاب ندهد . روز رستاخیزی که مردم نزد پروردگار جهانیان قیام می کنند، هرگز به آنان آتش را نشان نمی دهد...

هر کس جلوی شر را بگیرد، روز قیامت خداوند غضبش را از او می پوشاند و کسی که یتیمی را اکرام کند ، خداوند روز قیامت او را گرامی دارد و کسی که رحمتش را در  آن به دیگران برساند، خداوند روز قیامت رحمتش را به او می رساند و کسی که رحمتش را در این ماه قطع کند ، خدا نیز رحمتش را در روز قیامت از او قطع کند.... و کسی که یک آیه از آیات قرآن را تلاوت کند ، مانند اینست که اجر ختم قرآن را در غیر ماه رمضان برده باشد...

ای مردم در این ماه درهای بهشت بازست، پس از پروردگارتان بخواهید که آن را به روی شما نبندد و درهای دوزخ بسته است پس از پروردگارتان بخواهید که آن را به روی شما باز نکند. شیاطین در این ماه در غل و زنجیرند، از پروردگارتان بخواهید که آنان را بر شما مسلط نکند. علی (ع) فرمود: برخاستم و عرض کردم : ای فرستاده خدا برترین اعمال در این ماه چیست ؟ فرمود : این ابوالحسن ! بهترین اعمال در این ماه پرهیز از محرمات الهی است .»

تاریخ روزه، برای اولین بار در اسلام به سال 6 ه.ق می‌رسد، زمانی كه پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم پس از صلح حدیبیه، راهی مدینه شدند، ایشان در مدینه اعمال ماه رمضان و سپس شوال را بجا آوردند. اسلام جایگاه خاصی برای روزه قائل می‌باشد، تا آنجا كه در حدیثی از پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم یكی از ستون‌های محكمی كه اسلام برآن استوار گردیده را، روزه‌داری در ماه رمضان می‌شمردند. و در جایی دیگر یكی از سه ساحت بهره‌برداری از اسلام را روزه می‌دانند.

روزه گرفتن تنها متعلق به دین اسلام نمی‌باشد، در قرآن كریم آمده: « ... روزه بر شما واجب شده، همانطور كه بر اقوام قبل از شما واجب شده بود.» طبق این آیه روشن می‌شود كه روزه در همه ادیان پیشین وجود داشته. خداوند برای شفاف نمودن بیشتر این موضوع به ذكر نمونه‌ای از آن در قرآن می‌پردازد، قرآن كریم به جریان تولد حضرت عیسی اشاره نموده و خطاب به حضرت مریم می‌فرماید: « .... اگر كسی از آدمیان را دیدی، بگو برای خدا روزه نذر كرده‌ام.» البته روزه ایشان مستحبی بود كه به واسطه نذر واجب می‌گشت اما از دیگر سو، پیام دیگر آیه عنایت خاصی است كه خداوند به روزه دارد و آنرا به افراد برگزیده خود سفارش می‌نمایند.

روزه از جمله اعمال عبادی است كه خداوند به آن امر فرموده است كه در آن، انسان در طول مدت معین و ساعات خاصی از شبانه روز، از خوردن و آشامیدن و ... در برخی موارد، حتی صحبت كردن دست می‌كشد.

روزه در گام اول عبارت است از حفظ شكم و شهوت از خوردن و آشامیدن و بهره گیری از غریزه جنسی و رعایت آداب ظاهری كه در توضیح المسائل‌ها بیان شده.

در گام بعد حفظ زبان، گوش، چشم، دست و پا و سایر اعضا و جوارح از گناهان را دربر می‌گیرد كه در صورت عدم رعایت آنها، روزه باطل می‌گردد. اما همه اینها بهانه‌ای است تا انسان بیشتر به نفس خود توجه پیدا كند.

هدف نهایی روزه، رسیدن به این مرحله است كه آن روزه قلب از هموم دنیوی و افكار پست و نگهداری او از ماسوی الله می‌باشد.

علی علیه‌السلام می‌فرماید: «روزه دل با ارزش‌تر از روزه زبان و روزه زبان، باارزش‌تر از روزه شكم است.»

همانطور كه بیان گردید، روزه دست كشیدن و خودداری از خوردن و آشامیدن است البته، آسان‌ترین چیزی كه خداوند بر روزه‌دار واجب نموده، همین امر می‌باشد.

این حداقل كار، نیز تاثیرات خاص خود را در انسان می‌گذارد، در حدیثی از معصوم علیه‌السلام آمده: «با گرسنگی، مجاری شیطان را تنگ نمایید، كه او مانند خون در بدن انسان جاری است.» در همین راستا، پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم می‌فرماید: « كسی كه شكم خود را گرسنه نگه دارد، اندیشه‌اش تربیت می‌شود.» ایشان همچنین می‌فرمایند: «با تشنگی و گرسنگی با نفس‌هایتان مبارزه كنید، همانا پاداش این كار همانند پاداش مبارزه در راه خداست و عملی دوست داشتنی‌تر از گرسنگی و تشنگی نزد خدا نیست.» ایشان همچنین فرمودند: «گرسنگی بكشید و بر بدن‌هایتان سخت بگیرید، شاید دل‌هایتان خداوند متعال را ببیند.» «برترین شما روز قیامت، نزد خدا، كسی است كه گرسنگی بیشتری كشیده باشد و در خداوند متعال تكفر بیشتری نموده باشد.»

خداوند متعال به روحیه و طبیعت بشر توجه داشته و روزه را بر اساس آن برای بشر مقرر نموده است. احكامی هم برای روزه قرار داده تا اشخاصی نظیر مسافر و بیمار، تحت فشار قرار نگیرند و بتوانند عوض آن را با فضای روزه و یا اطعام به مساكین جبران نمایند.

با همه اوصافی كه به عمل آمده، روزه تنها خودداری از خوردن و آشامیدن نیست، بلكه طبق احادیث، «باید گوش، چشم، زبان، فرج و شكمت نیز روزه بگیرند. دست و پایت را نگه دار و بسیار سكوت كن مگر از خیر. با نوكرت رفق و مدارا نما. هنگام روزه باید گوش و چشم تو نیز از حرام و زشتی روزه بگیرند. از جدال و آزار رساندن به نوكر خودداری كن و وقار روزه را داشته باش. روزی كه روزه هستی با روزی كه روزه نیستی باید باهم فرق داشته باشند.»

آنچه از احادیث برمی‌آید این است كه روزه آدابی دارد كه در تحمل گرسنگی محدود نمی‌شود و خداوند اهداف بلندی را در آن قرار داده، به همین خاطر، پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم فرمودند: « .... چه بسیار روزه‌دارانی كه سودشان از روزه، تنها گرسنگی و تشنگی است.»

همه آداب و اعمالی كه در ماه مبارك رمضان مورد توجه می‌باشد فلسفه‌ای دارد. تا آنجا كه یكی از سخنرانی‌های پیامبر اعظم صلی‌الله علیه و آْله و سلم به تبیین این مقوله و اهمیت ماه مبارك رمضان اختصاص یافته است. در بخشی از این سخنان چنین آمده: « ... با تشنگی و گرسنگی خود در آن، گرسنگی روز قیامت را به یاد آورید. به فقیران خود صدقه بدهید، بزرگان خود را احترام كنید، كوچكترها را مورد رحمت خود قرار دهید و صله رحم را بجا آورید. زبان‌های خود را حفظ كرده. دیدگان خود را از آنچه نگاه به آن حلال نیست و گوش‌های خود را از آنچه گوش دادن به آن حلال نیست، نگه دارید. با یتیمان مردم مهربانی كنید تا با یتیمان شما مهربانی شود. به درگاه خداوند از گناهان خود توبه كنید. هنگام نماز دستهایتان را با دعا به طرف او بلند كنید، زیرا این وقت، بهترین اوقات است و خداوند در آن هنگام با نظر رحمت به بندگانش نگاه كرده و هنگامی كه از بخواهد و با او مناجات نمایند، جواب آنان را می‌دهد. و اگر او را صدا بزنند، به آنان لبیك می‌گوید و اگر دعا كنند، دعایشان را مستجاب می‌كند.

استغفار، سجده و عبادت زیاد، افطاری دادن، اصلاح اخلاق، آسان گرفتن بر زیردستان، تكریم ایتام، خواندن نمازهای مستحبی، عمل به واجبات، ختم صلوات فراوان، تلاوت قرآن، دعا. در راستای اعمال مذكور كارهایی هم وجود دارد كه روزه‌دار را از انجام آن نهی می‌نمایند. كارهایی كه هم روزه و هم وضو را باطل می‌سازد، شامل: دروغ، غیبت، سخن چینی، نگاه شهوت انگیز، سوگند ناروا و دروغ.

پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم فرمودند: روزه سپری است، در برابر عذاب خدا، تا آن گاه كه روزه دار آن را به وسیله دروغ یا غیبت پاره نكند.

از دیگر شرایط روزه، رعایت اخلاق روزه‌داری است. در این راستا، حدیثی از پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم زینت‌بخش می‌باشد، ایشان فرمودند: «كسی كه روزه گرفت، آن روز، نادانی و سبك سری نورزد و اگر كسی در مورد او نادانی كرد، نه به او ناسزا گوید و نه بدرفتار كند، بلكه باید بگوید: من روزه دارم و زبان به زشتی باز نخواهم كرد.»

از جمله شرایط روزه «سكوت» می‌باشد. پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم فرمودند: «سكوت روزه دار، ستایش خداست.» و ثمره بزرگ سكوت، تذكر می‌باشد. كه حكمت را به ارمغان می‌آورد.

در سوره مریم به صورت شفاهی به مقوله سكوت در روزه پرداخته . در این سوره به حضرت مریم وحی می‌شود: بگو برای خدا روزه نذر كرده‌ام، پس امروز با بشری سخن نمی‌گویم. در این راستا حدیثی از امام صادق علیه‌السلام مقوم بحث است. ایشان روزه‌دار را حتی از مجادله و سوگند راست منع می‌نماید.

همه شرایطی كه در مورد روزه ذكر گردید، باید در ظرف زمانی خاص واقع گردد، زیرا تنها ماه مبارك رمضان است كه ماه برگزیده خداست تا مسلمانان ابتدا تا انتهای آن روزه بگیرند. هیچ كس، حق ندارد بدون دلیل موجه شرعی، روزه این روزها را ترك نماید. آنچه ارزش روزه را مضاعف می‌نماید، واقع شدن آن در ماه مبارك رمضان است، ماهی كه قرآن در آن نازل شده و پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم در این ماه شروع به تنزیل قرآن نموده.

پس از همه آنچه ذكر گردید، شخص روزه دار، باید شرایط روحی خود را برای روزه گرفتن آماده سازد. امام صادق علیه‌السلام فرمود: « موقعی كه روزه می‌گیری، خود را به آخرت، نزدیك ببین و با خضوع و خشوع و شكستگی و خواری‌اش، مانند بنده‌ای كه از مولای خود ترسان است. دلت را از عیوب و باطنت را از حیله‌ها و منكرها پاك كن و از هرچه غیرخداست. بیزاری جوی، در روزه خود، تنها خدا را سرپرست خود بدان و آن گونه كه شایسته است از خداوندی كه بر همه غالب است بترس. در روزهایی كه روزه می‌گیری، روح و بدنت را به خدای متعال بده و قلب خود را برای محبت او و بدنت را برای عمل به دستوراتش و چیزهایی كه از تو خواسته ، آزاد گردان .... »

نتیجه روزه، معرفت به خداوند است و شكرگزاری از او بخاطر اینكه ما را هدایت نموده، كسانی كه به این مرحله برسند، مورد آمرزش خدا قرار گرفته به اجر عظیمی می‌رسند. ماه مبارك رمضان، بهترین فرصت برای كسب آمرزش خداوند است. پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم فرمود: «هركس ماه مبارك را از دست دهد و آمرزیده نشود، خدا او را نیامرزد.»

روزه، آثار ظاهری و باطنی فراوانی را در پی دارد. روزه در حداقل و اولین پیامد، به انسان سلامتی می‌دهد.

البته، این همه اهداف آن نمی‌باشد، هدف و اثر اصلی روزه در حدیثی قدسی به خوبی بیان شده؛ «نتیجه روزه كم خوری و كم گویی است كه حكمت را به ارمغان می‌آورد. حكمت نیز، معرفت و یقین را در پی دارد. وقتی بنده‌ای به یقین برسد، باكی ندارد كه چگونه روزگار را سپری كند در سختی یا آسایش و این مقام خوشنودهاست.

هركس طبق خشنودی من رفتار كند، سه خصلت به او می‌دهم: شكری كه نادانی همراه آن نباشد، یادی كه فراموشی نداشته باشد و دوستی‌ای كه دوستی مرا به دوستی آفریدگانم ترجیح ندهد. هنگامی كه او مرا دوست داشت. من هم او را دوست خواهم داشت؛ دوستی او را در دل بندگانم انداخته و چشم قلب او را به عظمت جلالم می‌گشایم و علم آفریدگانم را از او پنهان نمی‌دارم؛ در تاریكی شب و روشنایی روز با او مناجات می‌كنم... »

در پایان انسانی كه به حقایق روزه دست یافته، به قرب و معرفت الهی نایل می‌شود و خدا هیچ مانعی بین او و خود قرار نمی‌دهد كه این مقام دوستان خداوند است.

روزه وسیله‌ای برای تنبیه و تهذیب نفس است از این رو، خداوند آن را برای بهبود عمیق روابط اجتماعی دایر نموده، در قرآن به كاربرد روزه درد و مورد قصاص و كفاره می‌پردازد.

الف- قصاص: از جمله كاربردهای مهم و جالب روزه در شرع اسلام قصاص می‌باشد. خداوند می‌فرماید: «... در قصاص نفس غیرعمد مسلمان، كسی كه مال برای دیه ندارد، دو ماه پیاپی ، روزه بگیرد كه بخشایشی است از ناحیه خداوند.» با این آیه، دو ماه روزه، بر شخصی بی‌بضاعت كه توانایی پرداخت دیه را ندارد واجب می‌شود.

ب- كفاره: از دیگر كاربردهای روزه در فقه اسلامی در مقوله كفاره می‌باشد، كفاره به معنای پوشاندن و عبارت است از عملی كه به گونه‌ای، زشتی معصیتی را بپوشاند. كفاره چیزی است كه گناه را بپوشاند.

ج- قسم: خدا قسم‌هایی را كه منجر به بستن پیمان می‌شود، مواخذه نموده و كفاره ای برای آن تعیین می‌نماید. در مورد كسی هم كه استطاعت مالی ندارد، سه روز روزه را در نظر می‌گیرد. تا با این كار، عمل به سوگندها را محكم نماید.

مورد دیگری كه قرآن از روزه به عنوان كفاره، اشاره می‌نماید آیه 59 مائده می‌باشد برای كسی كه در حال احرام شكار كند، در حالی كه استطاعت ندارد. «به جای اطعام هر مسكین، یك روز، روزه بگیرد تا كیفر نافرمانی را بچشد.» این گونه خداوند، تنبیه لازم را اجرا می‌نماید.